Korelacje podtypów SPD i ich występowanie u osób z całościowymi zaburzeniami rozwoju
Opracowanie: mgr Katarzyna Kozieł
W artykule omawiamy czym jest zaburzenie przetwarzania sensorycznego (SPD), jaka jest klasyfikacja tych zaburzeń i czym się charakteryzują poszczególne typy oraz jak wygląda profil sensoryczny w Zespole Aspergera i w autyzmie.
Zaburzenie przetwarzania sensorycznego (SPD) – to brak umiejętności wykorzystania odbieranych przez zmysły informacji w celu powstania efektywnych interakcji z otaczającym światem. Jak wiemy, cały proces ma miejsce w ośrodkowym układzie nerwowym kierowanym przez mózg, który w przypadku jakichkolwiek „zakłóceń” na drodze przetwarzania neurologicznego nie może prawidłowo pełnić swojej funkcji. Zaburzenie przetwarzania sensorycznego – to nie jedno zaburzenie, ale kilka zaburzeń, często w obrębie wielu zmysłów, które zazwyczaj nie występują jednocześnie, a ich pojawienie się jest zależne od bodźców zewnętrznych i procesów zachodzących wewnątrz organizmu. Wymieniony problem nie jest wynikiem uszkodzenia mózgu, lecz „swoistym korkiem ulicznym w mózgu” – porównanie J. Ayres. Klasyfikacja zaburzeń przetwarzania sensorycznego obejmuje 3 główne kategorie:
- zaburzenie modulacji sensorycznej,
- zaburzenie dyskryminacji sensorycznej,
- zaburzenia motoryczne o podłożu sensorycznym oraz ich podtypy.

Rys. 1. Podział zaburzeń przetwarzania sensorycznego
Źródło: opracowanie własne na podstawie artykułu Natalii Kołat, Zaburzenia przetwarzania sensorycznego u dzieci – diagnostyka i postępowanie, „Nowa Pediatria” 3, 2014, 98
Zgodnie z klasyfikacją zaburzeń przetwarzania sensorycznego poniżej przedstawiono nieprawidłowości w zachowaniu dzieci w poszczególnych trzech kategoriach przedstawionych na powyższej rycinie. Wymienione zachowania dotyczą trzech „typów” dzieci: nadreaktywnego z reakcją „o, nie!”, podreaktywnego z reakcją „nuda” oraz poszukującego wrażeń sensorycznych („więcej”).
Przypatrzmy się możliwym zaburzeniom w obrębie modulacji sensorycznej, gdzie trudności mogą być związane z dotykiem, pozycją ciała i ruchem oraz mogą występować specyficzne reakcje wzrokowe, słuchowe, węchowe i smakowe.

Rys. 2. Zaburzenia modulacji sensorycznej
Źródło: opracowanie własne na podstawie Natalia Kołat, Zaburzenia przetwarzania sensorycznego u dzieci – diagnostyka i postępowanie, „Nowa Pediatria” 3, 2014, 99

Rys. 3. Nadreaktywność, podreaktywność, poszukiwanie sensoryczne
Źródło: opracowanie własne
Druga kategoria – zaburzenia dyskryminacji sensorycznej, inaczej różnicowania, dotyczy trudności w rozróżnianiu bodźców lub w rozumieniu ich znaczenia. Osoba z dyskryminacją może mieć problemy z uczeniem się nowych czynności oraz „chronieniem” siebie.

Rys. 4. Zaburzenia dyskryminacji sensorycznej
Źródło: opracowanie własne na podstawie Natalia Kołat, Zaburzenia przetwarzania sensorycznego u dzieci – diagnostyka i postępowanie, „Nowa Pediatria” 3, 2014, 100
Trzecią kategorię – zaburzenia ruchu o podłożu sensorycznym podzielono na zaburzenia posturalne oraz dyspraksję. Do reakcji posturalnych zalicza się wzorce ruchu, równowagę i koordynację obustronną. Dyspraksja określana jest brakiem zdolności wykonywania celowych ruchów. Możemy wówczas obserwować złą adaptację do nowych sytuacji, problemy z przywiązaniem, frustracje lub problemy z opanowaniem nowych umiejętności.

Rys. 5. Zaburzenia ruchowe o podłożu sensorycznym
Źródło: Natalia Kołat, Zaburzenia przetwarzania sensorycznego u dzieci – diagnostyka i postępowanie, „Nowa Pediatria” 3, 2014, 100
Gdy już przypomnieliśmy sobie poszczególne podtypy zaburzenia przetwarzania sensorycznego, trzeba rozpatrzyć, w jaki sposób mogą się one ujawniać wśród osób dotkniętych całościowymi zaburzeniami rozwoju. Wielu autorów starało się dowieść, jaki jest związek między stopniem autyzmu a funkcjonowaniem sensorycznym. Jak podaje Ausderau, stopień autyzmu i funkcjonowanie rozwojowe są zróżnicowane i zależą od różnic sensorycznych. Duże różnice sensoryczne wiążą się z większym stopniem autyzmu i niższym IQ. Lane, Molloy i Bishop w 2014 r. wyodrębnili 4 odrębne podtypy sensoryczne. Stwierdzili, że „Dokładne badanie różnic sensorycznych może wyjaśnić podgrupy behawioralne lub fenotypy dzieci z ASD” (Lane, Molloy, Bishop, 2014, s. 322). Istnieją pewne konstrukty teoretyczne wyjaśniające rozwój sensoryczny w autyzmie. Rubenstein i Merzenich opracowali model autyzmu, za pomocą którego można odczytać objawy i specyficzne cechy rozwoju emocjonalnego, poznawczego i językowego. U źródeł zrozumienia wg nich leży rozwój obwodów nerwowych i systemów, które warunkują zachowania społeczne oraz przetwarzanie językowe, czyli słuch, rozumienie języka, produkcję mowy, pamięć werbalną i poznanie.
Osoby z autyzmem charakteryzują się wieloma różnicami w przetwarzaniu percepcyjnym, głównie w postaci nadwrażliwości na bodźce słuchowe i dotykowe (Gomot i in. 2002; Plaisted i in. 2003). Środowisko słuchowe ma ogromny wpływ na postęp dojrzewania i specjalizacji pierwotnej kory słuchowej oraz implikuje wiele specyficznych czynników sensorycznych, które mogą wzmacniać czy modulować progresję rozwojową. Christine zaś podkreśla, że stopień inteligencji w powiązaniu z głębokością zaburzeń autystycznych determinuje możliwości rozwojowe dziecka (Christie, 1990, s. 3, za: Pisula, 1993).

Rys. 6. Poziom rozwoju intelektualnego a stopień autyzmu
Źródło: Opracowanie własne na podstawie pracy doktorskiej: Lucyna Bobkowicz-Lewartowska, Stopień autyzmu a poziom i profil rozwoju psychoruchowego w przebiegu procesu terapeutycznego, pod kierunkiem prof. dr hab. Marty Bogdanowicz, Uniwersytet Gdański Wydział Nauk Społecznych Instytut Psychologii, Gdańsk 1999


Wielu badaczy różnymi metodami, jak WISC, skala P. Cattell, skala Termana-Merrill, wykazało istnienie w grupie osób z autyzmem występowania charakterystycznego profilu umiejętności. Badania przeprowadzone w grupie z autyzmem przy użyciu WISC wykazały istnienie charakterystycznego profilu niezależnego od ogólnego wyniku (Lockyer, Rutter 1970; De Myer, 1975, Tymchuk, 1977, za Frith 1988). Słabsze wyniki były uzyskiwane w podteście
Rozumienie, najwyższe zaś w podteście
Klocki i powtarzanie cyfr.
Rozumienie umożliwia ocenę zdolności rozumienia codziennych sytuacji społecznych, zachowań akceptowalnych społecznie oraz rozumienia przyczyn tych zachowań. Można dzięki niemu ocenić, w jakim stopniu jednostka potrafi korzystać z wcześniejszych doświadczeń i odwoływać się do nich w sytuacjach dnia codziennego. Test mierzy pamięć długoterminową, zasób posiadanych doświadczeń i zdolności korzystania z informacji w sytuacjach praktycznych.
Powtarzanie cyfr mierzy przede wszystkim zakres pamięci bezpośredniej i jest testem koncentracji uwagi. Podtest
Klocki polega na odtwarzaniu wzorów z klocków i wymaga zdolności syntetycznych i analitycznych w zakresie spostrzegania wzrokowego. Bada też koordynację wzrokowo-ruchową, abstrakcyjną konceptualizację, wizualizację przestrzenną oraz organizację percepcji.
Test
Ukryte figury jest często lepiej wykonywany przez dzieci ze spektrum autyzmu niż przez ich rówieśników w normie rozwojowej. Witkin i Goodenough odkryli że warunkuje to styl poznawczy „niezależność od pola”, gdzie jedną z cech jest pomijanie kontekstu oraz niezależność społeczna. Frith rozważał, czy skrajna niezależność społeczna w autyzmie i niezależność w percepcji jest przypadkową zbieżnością. Zdaniem Frinh zdolności w percepcji wzrokowej oraz umiejętności dotyczącej pamięci mechanicznej bezsensownych sylab są przejawem zaburzeń centralnych, przy nieuszkodzonych procesach peryferycznych. Słaba siła integracyjna centralnego systemu „stymuluje” niezależność od pola. U dzieci w normie niezależność ta jest „wyszukanym” produktem końcowym edukacji i oznaką wysoko zintegrowanego układu nerwowego. W przypadku autyzmu Frith sugeruje wyjaśnienie, że pewne umiejętności związane z niezależnością od pola są przejawem braku integracji fragmentarycznych doświadczeń percepcyjnych i uważa, że obserwowaną niekiedy fenomenalną pamięć u osób autystycznych należy traktować jako objaw dysfunkcji, a nie wysyp nienaruszonych umiejętności.
Badania McDonald z 1989 r. testem P. Cattell wykazały słabość dzieci autystycznych w sferze językowej. W grupie dzieci autystycznej był też większy rozrzut wyników (66%) niż w pozostałych grupach (dzieci z zespołem Downa – 26%, z niepełnosprawnością intelektualną – 32% czy w normie rozwojowej – 13%).
Badania Harris z 1990 r., posługującej się testem Termana-Merrill, wykazały pewne podobieństwa, choć autorka wyróżniła grupę dzieci niżej i wyżej funkcjonujących. W obu przypadkach najsłabsze wyniki były w teście
Niedorzeczności, najlepsze zaś były wyniki w
Analizie wzroku.
Tavassoli, Hoekstra i Baron-Cohen przeprowadzili badania atypowej reaktywności sensorycznej u dorosłych ze spektrum autyzmu. Chcieli dokonać analizy podstawowego przetwarzania sensorycznego, więc skoncentrowali się na głównych receptorach dla każdej modalności oraz na cechach otoczenia mających związek z każdym zmysłem:
- dotyk: nacisk, temperatura, ból, wibracja,
- słuch: amplituda, częstotliwość, złożoność, układ przedsionkowy,
- wzrok: ostrość, jaskrawość, kolor, ruch,
- zapach: aspekt społeczny, zagrożenie, pożywienie, neutralność,
- smak: słony, słodki, gorzki, kwaśny.
Dorośli z ASD częściej niż grupa kontrolna zgłaszali większą wrażliwość na bodźce:
- wzrokowe,
- słuchowe,
- dotykowe,
- smakowe.
Warto podkreślić, że każdy profil sensoryczny ma charakter jednostkowy i unikatowy, przez co nie ma jednej złotej zasady, jak opracować terapię dla tych dzieci. To, co u danej osoby przynosi dobre rezultaty, dla drugiej może być bolesne, a nawet szkodliwe. Bez względu na technikę pracy z dzieckiem, osoba z nim pracująca powinna obrać za priorytet bezpieczeństwo otoczenia sensorycznego oraz starać się „poruszać w tym samym świecie sensorycznym”. Wiele zachowań, które zakłócają uczenie się i interakcje społeczne, stanowi reakcje ochronne lub sensoryczne reakcje obronne na „zanieczyszczenie sensoryczne”. Odmienności sensoryczne prowadzą do odmienności w rozwoju poznawczym, emocjonalnym, językowym, komunikacyjnym i społecznym. Kiedy potrzeby sensoryczne dzieci z ASD zostaną zaspokojone, zachowania problemowe zaczną znikać.
Bibliografia:
- Borkowska M., Wagh K., Integracja sensoryczna na co dzień, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010, 5–7, 13–18, 20–22.
- Bogdashina O., Trudności w percepcji sensorycznej w autyzmie i zespole Apergera. Inne doświadczenia sensoryczne – inne światy percepcyjne, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2019.
- Cichorz-Sadowska J., Zrozumieć dziecko z zaburzeniami integracji sensorycznej, Sztuka leczenia, 2007, 1–2, 25–33.
- Frinth U., Autyzm – wyjaśnienie tajemnicy, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004.
- Gałecki P., Pilecki M., Rymaszewska J., Szulc A., Sidorowicz S., Wciórka J. (red.), Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych DSM-5, wydanie 5, Edra Urban & Partner, Wrocław 2018.
- Kranowitz C.S., Nie-zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego – diagnoza i postępowanie, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2011, 11–13, 27–33, 42–53, 65–68, 218–223.
- Kranowitz C.S., Nie-zgrane dziecko w świecie gier i zabaw. Zajęcia dla dzieci z zaburzeniami przetwarzania sensorycznego, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2011, 27–30, 34–46.
- Maas V., Uczenie się przez zmysły, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998, 30–35, 90–94, 126–128.
- Maas V., Integracja sensoryczna a neuronauka – od narodzin do starości, Fundacja Innowacja, Warszawa 2007, 55–68,148–154.
- Odowska-Szlachcic B., Mierzejewska B., Wzrok i słuch – zmysły wiodące w uczeniu się w aspekcie integracji sensorycznej, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2013, 19–29.
- Odowska-Szlachcic B., Terapia integracji sensorycznej. Ćwiczenia usprawniające bazowe układy zmysłowe i korygujące zaburzenia planowania motorycznego. Zeszyt 1, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2010, 18–34.
- Pisula E., Autyzm – przyczyny, symptomy, terapia, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2010.
- Przyrowski Z., Integracja sensoryczna. Wprowadzenie do teorii diagnozy i terapii, Empis, Warszawa 2011, 9–14, 98–100, 123–135.
- Siegel D.J., Bryson T.P., Zintegrowany mózg – zintegrowane dziecko, Rebis, Poznań 2013, 5–12, 20–26.
- Sher B., Gry i zabawy we wczesnej interwencji. Ćwiczenia dla dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu i przetwarzania sensorycznego, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2013, 33–37, 55–62.
- Williams K., Roberts J., Zrozumieć autyzm – przewodnik dla rodziców, Wydawnictwo Harmonia Universalis, Gdańsk 2018.
- Wiśniewska M., Profil Sensoryczny Dziecka PSD, Pracownia Testów Psychologicznych i Pedagogicznych, Gdańsk 2016.
- Kołat N., Zaburzenia przetwarzania sensorycznego u dzieci – diagnostyka i postępowanie, "Nowa Pediatria" 3, 2014, 97–103.
- Praca doktorska: Lucyna Bobkowicz-Lewartowska, Stopień autyzmu a poziom i profil rozwoju psychoruchowego w przebiegu procesu terapeutycznego, pod kierunkiem prof. dr hab. Marty Bogdanowicz, Uniwersytet Gdański Wydział Nauk Społecznych Instytut Psychologii, Gdańsk 1999.